मी सतत १२ ते १४ वर्षे मुलांना शिकविले. संस्कृतपासून भूगोलाच्या नकाशा वाचनापर्यंत, केमेस्ट्रीच्या इक्वेशनपासून तर स्टॅटिस्टिक्सपर्यंत.

मुलांनी आपली मते, मग ती अभ्यासाबाबत असो वा शिक्षकांबाबत, परीक्षांविषयी असो वा गणवेशासंबंधी मोकळेपणाने मांडावीत म्हणून 'बालसभा' सुरू झाली. ती मुलांना इतकी आवडली की आता दर महिना अखेरीस मुलं त्याची वाट पाहू लागली!मुलांनी आपली मतं फक्त आपापसात मांडायची का? मुलांपेक्षा …

‘मुलांच्या विचारात परिवर्तन घडवून आणणं, ही असते मोठी गुंतवणूक. जिचा परतावा समाजाला आणि राष्ट्राला मिळणार असतो गुणाकार श्रेणीनं.’

मुलांनी शाळेच्या विविध उपक्रमांत भाग घेतला आणि शाळेतले अभ्यासाचे तास बुडवूनही ते इतिहास शिकले, भूगोल शिकले. नागरिकशास्त्र इतकंच नव्हे तर गणितही शिकले. कारण शिकणं फक्त पुस्तकात थोडंच असतं!

वडील देवेन्द्रनाथ ठाकूर यांच्या दूरदृष्टीमुळेच रवींद्रनाथांची सर्जनशील जडणघडण झाली. त्यांच्या अनोख्या हाताळणीमुळेच, रवींद्रमधल्या मोकळेपणानं व्यक्त होण्याच्या जाणिवा तीव्र झाल्या. या हाताळणीचा पाठपुरावा केला, रवींद्रचे वडीलबंधू ज्योतिरिंद्रनाथांनी. त्यांच्या सान्निध्यात रवींद्रनाथ वाढले, बहरले,खूप खूप मोठे झाले..रवींद्रनाथ देवेन्द्रनाथ ठाकूर. प्रत्येक भारतीयाची वयाच्या सहाव्या …

पालकांच्या सहभागामुळे आणि अर्थातच सहवासामुळे वर्गात शिकविलेल्या गोष्टींची उजळणी किंवा त्याला पूरक अशा स्वाध्यायमाला किंवा प्रकल्प पालकांबरोबर घरी

..अभ्यास करावा असं वातावरणच कित्येकांच्या घरात नव्हतं. पालकांचे प्रश्न, मुलांच्या अभ्यासाची वेळ आणि पालकांचे आपापसातील वादविवाद यांची वेळ एकच होती.

मुलं चक्रावली आणि मनोमन सुखावलीही. वर्षांनुवर्षे दळण घातल्यासारख्या अभ्यासाचं स्वरूप बदललं. नि वर्गात जेवढी डोकी तेवढी विविधता त्यात आली. कॉपी उतरवून काढणं हा भाग कमी होऊ लागला.

ज्याला जसा वेळ मिळेल तशी काही मुलं त्या अनोख्या दुकानात जात होती. मोठं कुणी नव्हतं. हिशोब करणारं कुणी नव्हतं, हळूच एखादं चॉकलेट उचलण्याचा मोह होणं शक्य होतं.

मुलांमध्ये लहानपणापासून विज्ञाननिष्ठ दृष्टिकोन रुजावा, त्यांना विज्ञानाच्या वाटेवरचे वाटसरू करून घ्यावे या हेतूने भारलेले अनेक विज्ञान वारकरी गावागावांत, मागास भागात जाऊन विज्ञान परिषदा, बालवैज्ञानिक स्पर्धा, विज्ञान प्रदर्शने अशा अनेक माध्यमातून मुलांपर्यंत पोहोचत आहेत.

अनेक कुष्ठरोगी, एड्सग्रस्त, असहाय, दीनदुबळे अशा लोकांची सर्वार्थाने माय ठरलेल्या मदर तेरेसा यांचा हा जीवनप्रवास नक्कीच स्तिमित करणारा आहे.

शाळेचं पहिलं पुस्तक तयार झालं नि ग्रंथालयात त्याची नोंद झाली. मुलांनी तयार केलेली पुस्तकं हा शाळेचा 'अभिमान' होता. मुलांनी प्रकाशक म्हणून शाळेचं नाव टाकलं, लेखक म्हणून आपली नावं, किंमत, चित्रंपण मुलांची! हे करताना वर्ग एकत्र आला. वर्गात चैतन्याला उधाण आलं.ती …

एक दिवस सकाळी शाळेत येता येता शाळेचे मुख्याध्यापक रस्त्यातला कचरा वेचत येऊ लागले. त्यांचं बघून दुसऱ्या दिवशी लहान लहान मुलं आपणहून कागद-कचरा वेचू लागली. सर आता रोज शाळेची स्वच्छता करू लागले.

शाळेच्या लक्षात आलं, प्रत्येक व्यक्ती ही एक विलक्षण ताकद असलेलं ऊर्जाकेंद्र आहे. दर शनिवारी शिक्षकांचा गट जसा एकत्र जमतो. नेहमीच्या विषयांपलीकडे जाऊन मांडणी करतो तसेच गट मुलांचे तयार झाले.

स्वामी विवेकानंद यांनी शिक्षणावर सखोल चिंतन केलं, विचार मांडले. परिवर्तनाचा आणि भारताच्या पुनरुत्थानाचा मार्ग शिक्षणातून जातो, असं त्यांचं स्पष्ट मत. याशिवाय मुलांमध्ये मूल्यसंस्कार रुजावेत आणि त्यांचे मानसिक, भावनिक, शारीरिक विकास सबलीकरण व्हावे यासाठी 'स्वामी विवेकानंद केंद्रा'चे असंख्य कार्यकर्ते काम करत …

शिक्षकांची नियोजनाची आणि प्रत्यक्ष अवलंबनाची बैठक हसतखेळत व्हायची. कुणी बॉस नव्हतं. प्रत्येकाला संधी. प्रत्येकाची कल्पकता. प्रत्येकाचे विचार. हेच या शाळेचं वेगळेपण.

.. त्या एका घटनेने मुलांच्या मनात वेगवेगळे विचार सुरू झाले. ‘आपण अजून काय करू शकतो?’ या विचाराने मुलं अस्वस्थ झाली. ‘आपण काही करायचंय’ नि ‘आपण काही करू या’ हे विचार मनात रुजायला लागले, याचाच शाळेला आनंद झाला.

‘शिक्षण म्हणजे मुलांच्या डोक्यात माहिती कोंबणं नव्हे, तर त्या मुलांमध्ये जे सुप्तगुण आहेत ते शोधणं, ते बाहेर येऊ देणं.’ हा शिरस्ता मानून शिक्षकांकडून मुलांना घडवण्याची प्रक्रिया आकारू लागते तिथे शिक्षकही अध्यापनाचा खऱ्या अर्थाने आनंद घेऊ शकतात.

या शाळेने दर महिनाअखेरीस कुणी उत्तम गवंडी, कुणी चांगला सुतार, कुणी उत्तम मातीकाम करणारा, तर कुणी व्यावसायिक अशांना मुलांसमोर आणायला सुरुवात केली. ते मुलांशी गप्पा मारायचे. मुलांच्या प्रश्नांना उत्तरे द्यायचे. याचा परिणामही शाळेने मोजला.

प्रयोगशील पालकत्वध्यासाची चैतन्यमूर्ती म्हणजे स्वातंत्र्यवीर सावरकर! या व्रतासाठी प्रसंगी निखाऱ्यांवरूनही चालत जावं लागलं तरी बेहत्तर, ही त्यांची मनोवृत्ती.

‘क्वालिटी टाइम’ हा शब्द तेव्हा माहीत नव्हता किंवा बालमानसशास्त्राचीही ओळख नव्हती. पण ‘कुठल्याही’ कामात मुलगा-मुलगी असा भेद न करता ‘सकारात्मक मूल्ये’ देण्याचा प्रयत्न केला आणि हे सर्व करताना फक्त नजरेचा, क्वचित शब्दांचा धाक पुरेसा असायचा.

शाळा मुलांना म्हणाली, ‘खरंच मला तुमच्याबद्दल खूप अभिमान वाटतोय. इतर शाळांचं पाहिलं तर त्यांच्याकडे उत्तीर्ण होऊन गेलेला कुणी विद्यार्थी परतून पाहतही नाही,

मुलं न वाचण्याची अनेक कारणं. पण एककारण आपण नेहमीच दुर्लक्षित करतो. सरावाचा अभाव, अध्ययन अक्षमता. या मुलांना मग शिक्षा केली जाते वा दुर्लक्षित केलं जातं.

किती तरी गोष्टी पुस्तकातून शिकवताना तो अनुभव मुलांना द्यायचा असतो. पण हे घडलं नाही तर अनुभवातून तरी हे घडू दे असं शाळेला वाटू लागलं,

आज निवृत्तीच्या काळात समाधानाचं आणि निवृत्तिवेतनामुळे आर्थिक स्थैर्याचं सुख अनुभवत असताना मी जेव्हा मागे वळून पाहते तेव्हा काही कटू प्रसंगांचे व अतिशय वेदनादायक अनुभवांचे स्मरण मात्र नक्कीच होते.

‘चतुरंग’मधील आवाहन वाचले आणि मनाची उलथापालथ सुरू झाली. रोजच्या धावपळीची आणि त्यातूनच धडपडत जगण्याची एवढी सवय झाली आहे की, ‘तडजोड म्हणजे काय रे भाऊ!’ असा प्रश्न पडला.

आर्थिक गरजेसाठी दिवसभर नोकरी आणि संध्याकाळी व्यवसायाचे आव्हान स्वीकारले. बरोबरीने सामाजिक कार्यामध्ये खारीचा वाटाही उचलतेय. पण यासाठी पूजाअर्चा आणि टी.व्ही. मालिकांना फाटा दिला.

रोजच्या कामाच्या धबडग्यातून, वाचनासाठी अथवा लेखनासाठी जास्त वेळ काढणे अवघड होते, परंतु मूल वाढवणे, त्याला घडवणे हीच आयुष्यातली सगळ्यात उत्कृष्ट कविता आहे,

घरातल्यांची जबाबदारी. सून, पत्नी, आई या भूमिकांवर अन्याय होऊ नये म्हणून मी बढती नाकारली. आहे त्याच पदावर राहून घराकडे लक्ष ठेवत आहे.

मुख्याध्यापिका या पदावरून निवृत्त होऊन मला आता १२ र्वष झाली. शिक्षिका म्हणून ३२ र्वष जे आर्थिक, मानसिक समाधान व सामाजिक जीवनातील प्रतिष्ठा मला मिळाली ते समाधान,

संसार म्हटलं की, ‘त्याग’, विशेषत: स्त्रियांनाच तो अपरिहार्य असतो. त्यावेळी विशेष काही करतोय असंही वाटत नाही.

गेली २८ र्वष बँकेत नोकरी करताना आतापर्यंतच्या आयुष्यात अनेक चांगले, वाईट अनुभव आले. आज मागे वळून पाहताना, कितीतरी गोष्टी गमावल्याचं दु:ख वाटतं, पण आताचं आयुष्य अनुभवताना खूप काही कमावलं हेही नक्की!

१९७१ मध्ये लग्न होऊन मी जोशी यांच्या घरात आले. एकत्र कुटुंब, सासू-सासरे, दीर-नणंद, आम्ही दोघे असा सगळा परिवार.

२४ वर्षांपूर्वी मुंबईत शिकलेली, डॉक्टर झालेली मी कोकणातल्या छोटय़ा चिपळूणमध्ये आले ती लग्न होऊन.

तीस वर्षांपूर्वी अधुरे शिक्षण घेऊन आईबाबांच्या इच्छेखातर सासरी पाऊल टाकले. एम.एस्सी. करण्याची प्रचंड इच्छा होती. कायम वेगळय़ा वाटेने जाणाऱ्या माझ्या प्राध्यापक पतीने मोठय़ा मनाने ती पूर्ण केली.

या स्वरचित कवितेच्या ओळी म्हणजे हिमनगाचा अष्टमांश भाग! सहकारी, वरिष्ठ, यजमान, स्वत:ची मुले यांच्याही अपेक्षा वेगवेगळय़ा. चाळीस वर्षांपूर्वी बी.एड्.चे शिक्षण, पाठोपाठ लग्न, गरोदरपण, सगळी एकच धांदल

मायक्रोबायोलॉजी या विषयात १९८४ साली एम.एस्सी. झाले. त्या वेळी शिवाजी विद्यापीठातून पहिली आले होते. बी.एस्सी.लाही मी विद्यापीठात पहिली होते.

गाईंचा हंबरडा विशेषांक

सेल्फी है मेरा चेहरा! विशेष

गणपतीचे मूळ अफगाणिस्तानात! विशेष

श्री गणेश विशेष भाग दुसरा

मराठा समाजाला नेमकं हवंय तरी काय?

‘स्वच्छ भारता’ला डेंग्यूडंख!

नवरात्री विशेष

दसरा विशेष

रुचकर – शॉपिंग विशेष

‘स्मार्ट सिटी’चा गळा घोटणारं प्रदूषणाचं वास्तव!

पुढची टांच बेनामी मालमत्तेवर!

‘कॅशलेस’ अद्यापही परिघाबाहेरच!