स्थलांतरित ऊसतोड कामगारांची मुले, ग्रामीण व शैक्षणिकदृष्टय़ा अप्रगत मुले, वेश्या, तमाशा कलावंत, देवदासी महिला यांची मुले

‘डोअर स्टेप स्कूल’ ही मुलांना त्यांच्या घरी जाऊन शिक्षण देणारी संस्था. मुलांना साक्षर करावे

घरातल्या मोलकरणीच्या मुलीच्या शिकवण्याचं निमित्त घडलं आणि त्यातून स्फूर्ती मिळाली ती झोपडपट्टीतील मुलांना शिकवण्याची.

‘‘स्वमग्नता वा ऑटिझम ही जन्मस्थ अवस्था आहे. तो रोग नाही, त्यामुळे त्यावर औषध-उपाय करता येत नाही.

या संघटनेत काम करायला सुरुवात केल्यापासूनच्या मन अस्वस्थ करणाऱ्या अनेक कहाण्या, आजही मनात घर करून बसल्या आहेत.

आज‘आरंभ’ची सानपाडा, तुर्भे नाका, तुर्भे स्टोअर्स, तुर्भे एनएमएमसी, पवने व दिघा येथे सहा केंद्रे सुरू आहेत.

९८४ साली पुण्याजवळील पिरंगुट या छोटय़ाशा गावात आम्ही आमच्या शाळेची मुहूर्तमेढ रोवली, याला निमित्त होतं आमचा मतिमंद मुलगा.

समाजातील दुर्बल घटक म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या मुलं, महिला आणि वृद्ध यांच्या समस्या सोडवण्यासाठी ‘दिशा एनजीओ’ची स्थापना करून, विकासापासून वंचित असणाऱ्या या घटकांच्या सर्वागीण

‘आपले मूल ‘मतिमंद’ आहे हे समजल्यानंतर तुमची पहिली प्रतिक्रिया काय होती?’ हा प्रश्न आजपर्यंत अनेक वेळा मला आणि माझ्या पतीला विचारला गेला आहे.

विकलांग आणि अतिविकलांग व्यक्तींना पुन्हा त्यांच्या ‘पाया’वर उभं करणं हे आव्हानात्मक कामच आहे.

अपघातातील, दंगलीतील किंवा गुन्ह्य़ातील अनेक मृतदेह ओळख न पटल्याने किंवा अन्य कारणाने बेवारस राहतात.

देहविक्रयाच्या व्यवसायात अडकलेल्या महिलांच्या मुलांचा सांभाळ करण्यासाठी पुण्यातील ‘चैतन्य महिला मंडळा’ने रात्रीचे पाळणाघर सुरू केले.

नीहारचा अर्थ आहे दवबिंदू. दवबिंदू जसा कमळाच्या पानावर पडला की चमकतो नाही तर मातीमोल होतो तसंच या मुलांचं आहे

सामान्य मुलांबरोबरच कर्णबधिर, अंध, बहुविकलांग किंवा मतिमंद अशा मुलांना एकाच छताखाली शिकण्याची व्यवस्था करत

आज मुंबईत विविध कारणास्तव रस्त्यावर राहणारी एक ते दीड लाख मुलं आहेत. या मुलांच्या समस्यांचे स्वरूप समान -अपुरी कमाई, शारीरिक, मानसिक आणि लैंगिक शोषण !

गेली १६ र्वष विकलांगांसाठी काम करणाऱ्या मीराताई लाड आज ८२ व्या वर्षीही तरुणाला लाजवेल अशा निष्ठेने आणि तन्मयतेने ‘आधारघर’ चालवत आहेत.

अंधारातल्या जगण्यापासून आता सौरऊर्जेचा का होईना प्रकाश अनुभवणाऱ्या आदिवासींचं आयुष्य बदलत चाललं आहे.

बीड येथे १९९६ मध्ये राहायला आलो आणि तेव्हापासून आजपावेतो माझा मानवी हक्कासंदर्भातील कामाचा आलेख वाढताच आहे.

बाबासाहेब खेर यांनी रुजवेल्या रोपाचं ‘युवा परिवर्तन’मध्ये रूपांतर करणाऱ्या किशोर आणि मृणालिनी खेर यांनी युवाशक्तीला जगण्याचं बळ मिळवून दिलं.

पत्रकं नाहीत, लाऊडस्पीकर नाही, फार मोठा प्रचार नाही तरीही २०० महिलांचा निघालेला हा कुरखेडय़ाच्या इतिहासातला फक्त स्त्रियांचा पहिलाच मोर्चा.

समाजकार्याला सुरुवात केली त्याला जवळजवळ ३२ वर्षे लोटली. या ३२ वर्षांत अनेक प्रकारचे चढ-उतार पहिले. सामाजिक कार्याची आवड होतीच म्हणून हा

‘‘चिकाटीने काम करणारी आणि ‘एस.टी.च्या दरात उपचार गावातच’ नव्हे तर घरात पोहोचवणाऱ्या ‘भारत वैद्य’ या महिला आरोग्य कार्यकर्त्यांनी

‘पुणे महानगरपालिका कामगार युनियन’चं काम पाहत असताना, त्यातल्या कामगाराच्या न्याय्य हक्कासाठी लढताना त्यांच्यातलं माणूसपण वेगळ्या तऱ्हेने सामोरं आलं तर अनेक माणसांचं माणुसकीहीन वागणंही दिसलं.

मराठी भाषा, तिची वाकणंवळणं, मराठी साहित्य आणि मराठीतील वाङ्मयीन घडामोडी तसेच साहित्यिक आणि त्यांच्या सृजनावर मार्मिक टीकाटिपण्णी करणारे सदर.. ‘झाली का तुमची नौटंकी सुरू?’ मित्राने तिरस्काराच्या सुरात मला प्रश्न विचारला. मी त्याच्याकडे पाहिले तर त्याने वर्तमानपत्रावर बोट ठेवले. होऊ घातलेल्या साहित्य संमेलनासंबंधीच्या बातम्या तिथे होत्या.

खरे तर एकेका जातीचे एकेक वर्तुळ सामाजिक अवकाशात स्वत:भोवती स्वतंत्रपणे फिरत असते. ही वर्तुळे फिरता फिरता कधी परस्परांत सामावतात, कधी परस्परांना गिळतात, तर कधी त्यांचे कंगोरे परस्परांना घासून संघर्षांच्या ठिणग्या उडतात. अल्पसंख्याकांना आत्ता आत्ता कुठे राजकीय, शैक्षणिक आणि सामाजिक जाग येते आहे. आणि त्याचा परिणाम म्हणून त्यांना स्वत:चे स्वतंत्र अस्तित्व जपावेसे वाटते आहे. हे सगळे विलक्षण आव्हानात्मक आहे. यासंबंधात सोपी समीकरणे मांडून भोळसर उत्तरांची मांडणी करण्याचे काम लेखकाने सोडले तरच ही आव्हाने त्याला समर्थपणे स्वीकारता येतील.

ज्याला विचार करण्याची सवय असते तो माणूस दु:खी तरी असतो किंवा अस्वस्थ तरी! देव व दैव मानणाऱ्यांना आणि न मानणाऱ्यांना प्रतिगामी आणि पुरोगामी ठरविण्यास सुरुवात झाल्यापासून साहित्य आणि साहित्यिकांवर शिक्के मारण्याची पद्धत सुरू झाली. या निकषाच्या काठीने साहित्य डावीकडे आणि उजवीकडे लोटण्याची प्रथा सुरू झाली.

अनेक पुस्तके वाचल्यानंतर असमाधानी असणारा वाचक तपशिलाशिवाय ‘आणखी’ काहीतरी हवे, असे मनोमन म्हणत असतो. तर तपशिलालाच तत्त्व समजण्याची चूक आणि तत्त्व ठसवण्याच्या नादात कलाकृतीची कलात्मक गुणवत्ता शिथिल होण्याचा धोका याबाबत गुणी लेखक जागरूक असतोच.

कवी ग्रेस यांचा २६ मार्चला पहिला स्मृतिदिन. अनुकरणास अशक्य पण गुणगुणण्यास सहजशक्य असणाऱ्या ग्रेस यांच्या कविता पिढय़ान् पिढय़ा खुणावत राहतील. तसेच त्यांच्याविषयीच्या आख्यायिका, अफवा, किस्से, छंदफंद, व्यसने, दुर्वर्तन, दोष, दुर्गुण, संबंध- हे काही दिवस चर्चेत राहिल. काळाच्या ओघात हे सर्व मागे पडेल, कारण हे कवीला चिकटलेले आहेत. त्यांची कविता विशुद्ध, देखणी, गोळीबंदच राहील, खेचून घेईल.

तुकोबा विमानात बसून सदेह गेले असे आपण म्हणतो. ते विमानातून जाऊ शकतात तसे विमानातून येऊही शकतात ना.. तुकोबा आपल्या अवतीभवती असतातच. आहेतच. काळ कोणताही असो. त्यांचे नाव वेगळे असेल. रूप वेगळे असेल. त्यामुळे केवळ त्यांच्या नामा-रूपात अडकू नये. तुकोबा संत असून काठी हाणतात. पण कोणाचे डोके फोडा म्हणत नाही. ही काठी शब्दांची, विवेकाची, ज्ञानाची, विचारांची.. जिच्यामुळे डोक्याला झिणझिण्या येऊन जाग येईल. आणि आधुनिकतेचे म्हणाल तर ती काळाशी नाही, विचारांशी संबंधित असते.

कधी मानसिक पातळीवर, कधी शारीरिक पातळीवर सुप्त स्वरूपात वास करणारी कामप्रेरणा.. तिचे पदर उकलणे कठीणच. या प्रेरणेला कामवासना वगैरे संबोधून तिला आपण घाण, वाईट ठरवण्याचा प्रयत्न करतो. काही लेखकांच्या लेखनातील चित्रण तिला विकृती म्हणून चितारणारे आढळते, तर काही लेखकांचे

समाधान बापूराव लोकरे नावाचे गृहस्थ एका तालुक्याच्या ठिकाणी राहतात. जवळच्या खेडय़ावर त्यांची चार एकर कोरडवाहू शती आहे. तेवढय़ावर भागत नाही म्हणून ते वडिलांच्या मृत्यूनंतर तालुक्याच्या गावी आले. एका टोकाला लहानसे विटामातीचे घर बांधले. समोरच्या खोलीत किराणा दुकान टाकले.

निसर्गकविता आणि प्रेमकविता यांनाही सध्या वाईट दिवस आलेले दिसतात. बालकवी, बोरकर, पाडगांवकर, महानोर यांच्या कवितेतला निसर्ग प्रत्यक्षात हरवलाय का? याचे उत्तर ‘होय’ असे आहे. पण हरवलाय तो हिरवा निसर्ग.

हा दुष्काळ तसा एकदम येत नाही. लपूनही किंवा दबे पाँवही येत नाही. उघड, जाहीरपणे, चांगली दाणदाण पावले टाकत येतो. जानेवारीपासूनच डोळे वटारतो, आरोळ्या ठोकतो, पण आम्ही सावध होत नाही. कारण झोपेचे सोंग घेतलेल्यांना कोण जागे करणार?

तमुक एका संस्थेने आयोजित केलेल्या परिसंवादात भाग घेऊ की नको? यांच्या हस्ते सत्कार स्वीकारू की नको? अन् माझ्या अध्यक्षतेखाली त्यांचा सन्मान आहे, अध्यक्षपद स्वीकारू की नको?.. असे अनेक प्रश्न अमुकरावांना अनेकदा पडतात. तसे पाहिले तर किती सोपे प्रश्न आहेत हे! मनाला पटले तर जावे, नाहीतर जाऊ नये. पण प्रश्न केवळ स्वत:च्या मनाचा असता तर अमुकरावांनी केव्हाच निर्णय घेतला असता.

सकाळी जाग आली आणि काहीतरी एकदम जाणवल्यासारखे झाले आणि कळवळलोच. नैसर्गिक अलार्म वाजला नव्हता. लगबग नाही, किलबिल नाही, भांडणे नाहीत. भकास शांतता. मनाशी म्हटले की, झाडाच्या दोन-चारच फांद्या तोडल्यात, अजून खूप फांद्या आणि सावली आहे ना!

प्रख्यात व भूमिकेचा गंभीरपणे विचार करणारे कलावंत अमिताभ बच्चन यांच्या एका सिनेमात त्यांची केशरचना- मागे वळवलेले केस आणि मानेवर केसांची जुडी बांधलेली (पोनीटेल?) अशी होती.

आषाढी एकादशीच्या दुसऱ्या दिवशी वर्तमानपत्रांत पंढरपूरचा फोटो येतो तेव्हा सर्वाची तोंडे कॅमेऱ्याकडे असतात.

किशोर शांताबाई काळे या दिवंगत लेखकाच्या ‘कोल्हाटय़ाचं पोर’ या आत्मचरित्रपर पुस्तकावर बंदी घालावी अशी मागणी करण्यात येत आहे. हे पुस्तक प्रसिद्ध झाले त्याला १९ वर्षे झाली. किशोरचे अपघाती निधन झाले...

१९४५ च्या आधी साहिर यांनी ‘ताजमहल’ ही कविता लिहिली. एक अभूतपूर्व रचना म्हणून ती उर्दूशिवाय इतर भाषांमधील रसिकांमध्येही लोकप्रिय आहे. मला वेगळाच प्रश्न पडतो. पुढे अनेक वर्षांनी ‘ताजमहल’ नावाचा

‘मीमराठी विषय शिकवतो’ असे म्हणण्याऐवजी ‘मी मातृभाषेचे अध्यापन करतो’ असे म्हटले की एकदम आपण उदात्त, उन्नत असे जे जे काही असते ते करतो आहोत असे वाटते

लेखकाला भीती वाटते- कथेतील पात्राच्या तोंडून त्याने त्याचे मत व्यक्त केले तर लेखकाला ‘जनतेचा शत्रू’ घोषित केले जाईल की काय?

‘नाघं’ची ‘नदीकिनारी’ ही कविता बरे झाले शेतात वाचली. कुणीही आजूबाजूला नव्हते. माझ्या असे लक्षात आले, की माझ्या शरीराच्या हालचाली होत आहेत.

अडकीत जाऊ खिडकीत जाऊ, खिडकीत होता बत्ता भुलोजीला लेक झाला नाव ठेवा दत्ता

माणसे सुखाच्या शोधात असतात. माणसे आनंद कुठे मिळेल हे पाहात असतात. काहींना भौतिक आणि ऐहिक सुखे हवी असतात. काहींचे हे मिळूनही समाधान होत नाही. त्यांना मानसिक, भावनिक, वैचारिक आनंद देणारे काहीतरी हवे असते.

.. ‘मला काहीच कळत नसेल पण माझं मन मला कळतं. तेवढंच माझ्याजवळ धन आहे. मला माझ्या मनासारखं वागता आलं पाहिजे. आणि मनात आलंच तर सर मी दोन आत्मचरित्र लिहीन.

आपण वाचतो त्यामागची लेखनाचा कस आजमावणारी प्रक्रिया गुंतागुंतीची असते. ती कधी कधी भल्याभल्यांना गुंगवते, कधी अतक्र्य वाटते, तर कधी चकवा देते.

वेगवेगळ्या प्रवाहांचे प्रतिनिधित्व करणारी संमेलने ही साहित्य, साहित्यिक आणि साहित्यव्यवहार यासाठी पूरक आणि पोषकच ठरतात. अपेक्षा अशी आहे की, येथे खरोखरच वैचारिक घुसळण व्हावी. तावातावाने मुद्दे मांडले जावेत.

बीड जिल्ह्यातून गुजरातला कापूस घेऊन जाणारी मालमोटार अज्ञात आठ जणांनी रस्त्यात अडवून चालकाचा धारदार शस्त्राने खून केला. या हल्ल्यात आणखी एक जण गंभीररीत्या जखमी झाला असून, मृत व जखमीला रस्त्यात फेकून या चोरटय़ांनी साडेबारा टन कापसासह मालमोटार व ३६ हजारांची रोकड असा १५ लाखांचा ऐवज चोरून नेला.

श्रीगोंदे व कर्जत तालुक्यात काही भागाला बुधवारी दुपारी जोरदार वाऱ्यासह गारपिटीने तडाखा दिला. गाराही मोठय़ा आकाराच्या होत्या. गारपीट व अवकाळी पावसाने शेतकऱ्यांचे नुकसान झाले आहे.

सर्वच क्षेत्रांत होणाऱ्या बदलांना आíथक सुधारणा असे गोंडस नाव देऊन शब्दांचे खेळ सुरू आहे. या बदलांच्या परिणामांचा अभ्यास करून यातून नेमका कोणाचा फायदा होणार याचा विचार होत नाही, तोपर्यंत श्रीमंत आणि गरीब यांच्यातील दरी कमी होणार नाही, असे प्रतिपादन भारतीय कम्युनिस्ट पक्षाचे प्रदेश सचिव डॉ. भालचंद्र कांगो यांनी केले.